DOKULHA LEH A HO TEN MINGO LU AN LA


Dokulha hi Lal huaisen leh hmingthang tak mai a ni a, a thih thlenga Andaman Jail-a a tang hian a ti lar bawk awm e. A chanchin hi chu ngaihnawm tak tak  ziak dang a awm tho avangin sawi thui lo mai i la. Dokulha leh a u te; Hausata leh Vantura te hian Mizoram chhimlamah Chinzah lalram nghet tak an lo din a. Dokulha u Hausata hi 1872 ah Lungtianah a Lal tan a, Dokulha hi a u Hausata hnuai atangin 1887 ah Fungkah khua dinin a Lal ve thung. Lungtian Lal Hausata thih hnu hian a nau Vantura'n Lungtian a awp chhunzawm a, Vantura hi rei lal hman loa a thih leh tak avangin Dokulha hian Fungkah leh Lungtian a thut kawp a ni. 

Kum 1888 kum tir lam khan Dokulha leh Hausata khua pasaltha 300 rual vel zette chu kumdanga an tih thinang bawkin an ramchin va thlithlai tur leh ramri veng turin an thawk chhuak a. Heng pasaltha rual ramchhuakte hi Hausata tirh niin Dokulha'n a ho a ni. Hemi tuma an ramchhuak hian Rangamati atanga 18 Kms. vela hla, saichal tlangdungah Survey party Lt. J.F Steward leh a ho te chu an va hmu fuh a. Helai hmun hi an ram awp pawn lam 10 Kms. vela hla sap ho ram awp china awm ni mahse chutianga an ramri depa hmelhriat loh hnam dang an rawn chetla thin chu an mahni awp tuma rawn thlithlaitu leh an lal ram tiderthawng thei tuah an ngai deuh ni ngei tur a ni. Feb. 3, 1888 zing khawvar dawnah an awmna chu hualin an bei ta a. Lt. Steward, British sipai pahnih bakah vai sipai pakhatte chu kaphlumin an lu an tan sak a. Silai leh pistol bakah an bungrua thenkhat an laksak bawk. Steward-a laiphir chu Hausata'n a chang a, Vantura'n a Pistol a changa, Dokulha chuan Steward-a savun Jacket, pheikhawk leh chemte a chang ve thung a ni.


Hetia mingo ho an lo thahna chhan hi Dokulha u Hausata hian Thantlang Lal Zahuata fanu Ngundawngi nupuiah a nei a, kum ruk lai an inneih hnu chuan an nupa karah engemaw inhmuhthiam lohna neiin Ngundawngi chu Thantlanga a nu leh pa te bulah a khawtlan a ni awm e. Zahuata chuan chutia a fanu rilru na taka nu leh  pa te In a han thleng ta chu chuti mai chuan a lo haw tir duh ta hauh lo mai a. Hausata palai te hnenah chuan a fanu khawtlan koh hawna atan chuan mingo lu a phut thu a lo sawi a. An innawr fe hnu chuan Hausata Palai te chuan a duhang chu tih hlawtlin ngei an tum thu an sawi hnuah Ngundawngi chu a haw tir ve ta a ni awm e.

Stewarda lu hi Thantlang lamah chuan an han keng chho ngei bawka, an Lal nupui Ngundawngi khawtlan koh hawna ba rulhna atan chuan an han hmang ngei a nih pawh a rinawm bawk. Hausata nupui khawtlan koh hawna tur atana mingo hi that an nih tho rualin, lehlamah chuan chutianga an lalram hnaivaia hmelhriat loh hnam dang an han chetla  vel thin an hmuh chuan thikthu an lo pe chhe ve deuhte pawh a nih a rinawm bawk. Lai Lal te khan an lalram chin hauh an ti na hle a, an mahni rawn thlithlaitu ni thei awmanga lang leh an lalram ti derthawng thei tura an ngaihte chu an ngaithei hauh lo ang tih pawh a chiang a ni. Hemi tum pawh hian an ram chin  venghim tur leh humhalh tura chhuak an nih ang takin an mahni aia ralthuam leh hmanrua nei tha zawkte an han hmuh chuan an tana la hnawksak turah ngaiin an rawn pawng zel tur venna atan hetianga lo bei ta mai hi an nih a rinawm bawk a ni. 

Chutia an hnampui hnam dang kuta an han thi ta mai chu British ho chuan an lo ngaizam lo nasa mai si a. Lt. Steward-a leh a thiante phuba la tur hian J. Shakspeara leh a ho te chu Hausata leh Zahuata khua hrem turin an rawn kal ta ngei a. Lungtianah hian Hausata thlan chu laiin Steward-a silai an lo phum tel chu an la a, Lungtian leh Thantlang khua chu halin an awp zui ta bawk a ni. 

Dokulha hi a U Hausata hnen atanga tlang hran chang leh a ai awhtu zawk ni mahse a unau te an damrei loh avangin chanchin ngah berah a tang ta zawk a. A vai tan vawi hnihna ah khan Andam jail hial thlengin a rawn let lo hlen kha a ni a. A vai tan vawkhatna zawk hi engangmi nge a nih kan hriat theih nan tlem han sawi kai lawk i la. A u Vantura mara hoin an thah phuba laa mara pahnih a thah ve avangin a tang kha a ni a. A khua In tam lem lo leh la naupang tak te chuan silai 40 zetin an lo tlan thei tlat zuk nia! A hun lai ngaihtuah chuan Silai 40 hi thil namen lo tak a ni. Hetiang zozai an lal tlanna thilphut an han tihlawhtling thei hian Dokulha hi Lal tha leh fing tak a nihzia te, a khua leh tui ten an hmangaih zia leh an thlakhlelhzia pawh a tilang chiang hle a ni. Heng Silai zozai te hi a pu Teihmunga te Cherhluna an awm hun lai atanga an neih a nih a rinawm a. 1861 ah khan mau a tam vak a, vanneihthlak takin Cherhlun leh a chhehvel khaw li emaw chu a hak hlauh maia, khaw tamtakin Cherhlun hi pur chawkhna leh buhchi lakna a tan an lo hmang a ni. Khatih hunlai kha chuan pawisa la awm heklo le, Taihmunga khuaah hian silai leh dar lam chi thil hlu a lut tam hle a, heihi an hauhsakna chhan pakhat leh Dokulha tlanna silai tamtak an neihna chhan pawh hi a ni awm e.

 Dokulha thlah kalzel Pu Manghmung Chinzah, Council veng Lawngtlai Inah pawh hian tun thlengin tuktheng, fungki leh pongmong (Darkhuang) lian ber atanga a te ber thlengin hmuh tur engemawzat a la awm a ni. Hengte hi a pa Fungkah Lal khaw nghak ber a nih avangin a pute atanga an rochun a nih ngei pawh a rinawm. An Darkhuang lian ber hi Mizoram Gospel Centenary 1994 lawmnaah pawh khan Serkawn lam atangin an rawn hawh vang vang a ni. He darkhuang hi mizorama darkhuang lian ber a nih ngei pawh a rinawm bawk. A mah Dokulha pawh kha Andaman jaila a tan hma lawka a khuangchawi ropui zia leh a ran talh leh a mipui hrai zozai atang khan a hausa tawk tih a hriat bawk a ni. Dokulha hi vai vakvai thattua puh a nih tum, a jail tan vawi hnihnaah khan Assam Chief Commisioner henah chuan chhuah tura ngenna lehkha phek ruk zeta sei ziakin a lo thawn a. 1901 a hetiang khawpa ziak leh chhiar a lo thiam pawh hian Lai Lal te lo namen loh zia a tilang bawk awm e. A vai tan vawikhatna atang hian vai tawngte pawh a lo thiam hle a, he vai vakvai puithiam anga insawi Chinaa kal tum pawh hi a be thei awm chhun a nih avanga lo mikhual niin, a In atanga a kalchhuak leh tur pawh thatakin a thlah thu a khaw upa te chuan an sawi a. Amaherawhchu, he a mikhual hian buaina namen lo ah a lo hnuk lut ta si.

Lai Lal ten British ho an beihlet dan kan han ti taknaa, a bul takah chuan Lai Lal te hian an va bei hmasa zawk mah niawm tak a ni. Hei hi kan thu chhiar lai pawh hian a nemnghet awm e. A tirah kha chuan Britist ho hian tlangmi hnam tlemte te hi chu beih leh awp pawh an lo tum lem lo a, kan pi leh pu te khan British ho ramawp chhunga awm khaw thenkhat leh an mahni British ho ngei pawh runa an va tihbuai fo avanga awp ta hlawm an ni ang  tih hi a pawmawm viau a ni. British hoin an awp hma daih kum 1865 ah khan Dokulha pu Taihmunga khua Cherhlun pasaltha te ram en tura chhuak chuan British mi Nicholson leh a ho te an lo kaphlum nual a. Chin Hills lamah pawh Syin hnam hoin an rawm awp chhung Kalay Kabaw valley a cheng ho an runa an thah fona chhan leh, Chin Hills han thleng chho an mahni British ho ngei pawh an lo beih fo thinna chhan kha Lal fing leh chak tak Tlaisun Lal ho puihna a nih an ring a ni. British hoin an mahni Tlaisun ho nena inremna siam an tum lai mek pawhin an thurualpui hnam thenkhat ho nen British ho hi an lo bei leh chiam bawk. Engpawhchu lo nise, khang hun lai kha chuan indo leh inrun kha an nuna thil pawimawh tak niin chak zawk leh huaisen zawk apiangte kha an ropuiin ngaihsan an hlawh miau a. Ralthuam leh hmanrua nei tha lo zawkin hetiang taka British ho an lo bei ngam leh an lu an lo la hial thei hian an huaisen zia leh an ram leh hnam hauh an tihnat zia a ti lang chiang hle a ni.

-  Mafaki Hnialum

(Lai Lal ten British ho an beihlet dan tih ka ziah atanga lak a ni.)

Post a Comment

Powered by Blogger.